Türklerde Taşra Teşkilatı Yapısı

İslamiyet’ten önceki hükümranlık anlayışını ifade eden “Ülke hanedanın ortak malıdır.” görüşüne uygun olarak Karahanlılarda ikili teşkilat uygulanmaya devam edildi. Ülkenin doğusunu geniş yetkilere sahip hakan yönetirdi. Batıyı ise hakanın hâkimiyetini tanıyan hanedan üyesi idare ederdi.

Karahanlılarda ülkenin iki kısmı çeşitli eyaletlere veya vilayetlere ayrılır, yönetici olarak hanedana mensup, tecrübeli kişiler vali olarak atanırdı. Gaznelilerde eyaletlerdeki en yüksek sivil idareci sahib-i divan, en yüksek askerî görevli ise ordu komutanıdır. İkili teşkilatı uygulamayarak merkeziyetçi yönetimi benimseyen Büyük Selçuklularda ülke toprakları eyaletlere, vilayetlere ve küçük kazalara ayrılmıştı.

Eyaletlere hanedan üyesi melikler, vali ve idareci olarak görevlendirilirdi. Görevlerine karşılık arazinin resm (vergi) ve öşürlerini maaş olarak alırlardı. Hanedan mensubu olan melikler eyaletlerde bir hükümdar gibi hareket ederler; adlarına hutbe okutur, para bastırır, tuğra çeker ve nevbet çaldırırlardı.

Beraberlerinde vezir, atabey, ulu hacip, tuğrai gibi görevliler bulunurdu. Meliklerin yaşça küçük olanlarının yanına tayin edilen atabeyler (melik eğitmeni), eyaleti melik adına yönetirken merkezî devletin zayıf anında kendi başlarına buyruk davranarak devleti zayıflatmışlardır.

Büyük Selçuklularda kazalara “şıhne” adı verilen komutanlar atanırdı. Şıhnenin savunma, güvenlik, yürütme ve vergi toplama görevleri vardı. Ayrıca eyalet merkezinde mülki idari işleri “amid”, vergi toplama işlerini “amil”, halk ile hükümet arasındaki işleri yürütme görevini “reis”, şehrin belediye işlerini ise “muhtesipler” yapmaktaydı. Türkiye Selçukluları da taşra yönetiminde Büyük Selçukluları örnek almıştı.

Merkez eyaletler “subaşı”, hanedan üyelerinin yönetimindeki eyaletler ise “melik”ler tarafından yönetilirdi. Meliklerin yönetimindeki eyaletler özerk bir statüde olmakla birlikte Büyük Selçuklulardan farklı olarak daha merkezî bir yapıya sahipti.