Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi

Türkistan Millî Mücadelesi ve Basmacı Hareketi

Rus işgallerinin yaşandığı dönemde Türkistan Türkleri (Özbek, Kazak, Kırgız, Türkmen) ile Azerbaycan, Tatar, Kırım, Avar ve Dağıstan gibi Türk toplulukları arasında bir birlik kurulamadı. 1905 Rus Devrimi’nin ortaya koyduğu ortamda bazı Müslüman aydınların girişimleri ile bu boşluğu doldurmak için kongreler toplandı. Kongreler sonunda oluşturulan 15 kişilik İcra Heyetinin Rusya Müslümanlarının haklı sesini dünyaya duyurma yolundaki tüm girişimleri sonuçsuz kaldı.

Rus Çarlığı’nın Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesiyle imparatorluğun dağılacağı fikri Rusya Müslümanlarını hareketlendirdi. Savaş ortamında Rusya’nın uyguladığı tedbirler Türkistan’da Alaş Ordacıları ve reformcu aydınları harekete geçirdi.

Rusya’nın seferberlik adı altında Türkistanlıları cephe hizmetlerine alacağının duyulması ile Semerkant’ta toplanan Ceditçiler önce bu durumu protesto etmek, sonra ayaklanma çıkartmak ve ardından Türkistan’ın bağımsızlığını ilan etmek üzerinde uzlaştılar. Rusya’nın seferberlik ilan ederek yaklaşık 500 bin Türk’ü askere almak istemesiyle Hocent merkezli olarak protestolar başladı. Bu protestoların kanla bastırılması üzerine Temmuz 1916’da Millî İstiklal Ayaklanması başladı. Ayaklanmanın parolası ‘‘Çar ve Ruslar defolun, Müslümanlara hürriyet.” oldu.

17 Nisan 1917’de Taşkent’te toplanan Türkistan Müslüman Kongresi’nde alınan kararlar, Rusların zaman kazanma arzusu ve Türklerin hürriyetleri konusunda taviz vermemeleri nedeniyle sonuçsuz kaldı. Bu belirsiz ortamda Türkistan’da Bolşevik İhtilali, komünizmin ateşli savunucuları olan demir yolu işçileri sayesinde demir yolları boyunca hızla yayıldı. Ayrıca mevcut Rus subay ve memurlarının da ihtilalin içerisinde yer almasıyla rejim değişse de Türkistan’da değişen bir şey olmadı.

Sovyet iktidarı ve Lenin’in temel siyaseti “Önce parçala, sonra yönet.” anlayışı üzerine kurulmaktaydı. Bu anlayışla Rus Komünist İhtilal Komitesi, Taşkent’te iktidarı ele geçirerek 22 Kasım 1917’de yönetiminde tek bir Türk’ün olmadığı Türkistan Sovyet Komiserliğini kurdu. 1918’de Türkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasası kabul edildi. 1920’de ise bölgede tamamen Sovyet idaresi kurulmuş oldu.

Basmacı Hareketi: Rusların Hokand Millî Hükûmetini devirmesinin ardından yaptıkları katliama tepki olarak Ergaş Korbaşı önderliğinde başlatılan Türkistan’ın millî mücadelesidir.

Basmacı Hareketi olarak adlandırılan bu mücadele üç döneme ayrılabilir:

1. 1918-1921 yılları arasındaki dönem
2. Enver Paşa’nın lider olduğu 1921-1922 yılları arasındaki dönem
3. Enver Paşa’nın şehit edilmesiyle başlayan 1922-1935 yılları arasındaki dönem

Türkistan’da 1916’da başlayan isyanlar 1918’de Fergana Vadisi’nin tamamına yayılarak Türkistan millî mücadelesine dönüştü. “Türkistan, Türkistanlılarındır.” parolasıyla yola çıkılan bu mücadelenin temelinde köylüler olmakla birlikte sanatkârlar, din adamları ve reformistler de mücadelede yer aldı. Fergana’dan sonra Harezm ve Buhara’nın ele geçirilmesi ile millî direniş üç merkezden yürütüldü.

Her korbaşının kendi bölgesinde hükümdarlığını ilan ettiği, Türkistan’ın tek bayrak altında toplanmaktan mahrum olduğu bir dönemde, 8 Kasım 1921’de Enver Paşa Buhara’da ortaya çıktı. Burada “tam bağımsız Türkistan” için mücadele etmeye karar verdi. Kısa bir süre sonra Basmacı Hareketi’ni tek elde topladı. Bu dönem millî direnişin zirvesi oldu. 1922’de bir baskın neticesinde Enver Paşa’nın şehit edilmesi üzerine üçüncü dönem başladı.

1924’te hareket Ruslar tarafından bastırılmış olmakla beraber direniş aralıklarla 1935’e kadar devam etti. 1936’da Sovyet Türk devletleri kurularak SSCB’ye bağlandı ve Türkistan millî mücadelesi tamamen sonlandırıldı.

İlgili Makaleler

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu