İslam ve Diğer Dinler Tarihi

Yönetim Karşıtı Dinî ve Siyasi Hareketler

Abbasiler Dönemi’nde devlet içinde meydana gelen dinî- siyasi hareketlerin başında Hz. Ali’nin torunları
ve onları destekleyen Şiilerin çıkardığı isyanlar gelmektedir. Abbasi halifeleri, Hz. Ali soyundan
gelenleri sürekli takip ettiriyor ve baskı altında tutuyorlardı. Bu nedenle Mansur Dönemi’nde iktidarı ele
geçirmek için Hz. Hasan’ın soyundan gelen Muhammed en-Nefsü’z-Zekiyye ve kardeşi İbrahim, Mansur’a
karşı harekete geçtiler. Uzun müddet gizli çalışan ve halifenin takibinden kurtulmak için devamlı yer değiştiren
bu iki kardeş, nihayet ailelerine yapılan baskıya dayanamayarak ortaya çıktılar. Medine’de başlayan
isyan, kısa sürede Mekke’ye, oradan da Basra ve çevresine yayıldı. Bu vilayetlerde Muhammed’e halife
olarak biat edildi. Ancak 762 yılında Muhammed, ertesi yıl da İbrahim yakalanarak idam edildi.

Şiilerin isyanları bununla bitmedi. Halife Hadi (785- 786) Dönemi’nde Medine’de yine Hz. Hasan’ın
torunlarından Hüseyin bin Ali, Abbasileri tanımadığını belirtti. Ayaklanarak Medine ve Mekke’yi kontrol
altına alıp kendisini halife ilan etti. Ancak Abbasiler, Hüseyin bin Ali’yi öldürmek suretiyle bu isyanı da
bastırdılar. Hüseyin’in kardeşi İdris, kaçarak bugünkü Fas’ın üzerinde bulunduğu topraklara yerleşti. Harun
Reşit zamanında kurulacak olan İdrisiler Devleti’nin temellerini attı.

Halife Me’mun, taht kavgasında kardeşi Emin’e üstünlük sağlayınca Merv’de bulunduğu sırada kendi
yerine ehlibeyt’ten Ali er-Rıza’yı veliaht tayin etmek istedi. Bağdat’daki Şiiler, bu haberi alınca hemen Hz.
Hasan’ın soyundan İbrahim bin Mehdi’yi halife ilan ettiler. Me’mun’un, Ali er-Rıza ile ilgili kararından
vazgeçerek Bağdat’a dönmesi üzerine İbrahim bin Mehdi, halifelik makamını terk etmek zorunda kaldı.
Mu’tasım (833-842) Dönemi’nde bu sefer Hz. Hüseyin’in soyundan gelen Muhammed bin Kasım,
Horasan’da isyan edip halktan biat almaya başladı. Fakat Abbasilerin Horasan Valisi Abdullah bin Tahir
tarafından yakalanan Kasım hapsedildi.

10. yüzyılda Şiilik, Abbasilere karşı halk direnişini yeniden etkileyen bir faktör oldu. Geniş bir alanda
propaganda yapıldı. Şia’nın bir kolu olan İsmailîlerin dinî-siyasî kışkırtmaları, Irak, Suriye ve Bahreyn’de
Karmati denilen ayaklanmaya sebep oldu. Bahreyn’de Karmatiler devleti kuruldu. Karmatiler, Basra ve
Kûfe’ye sadırdılar. Hac yolunu kesip Mekke’yi yağmaladılar. Hacerülesved’i söküp Ahsa’ya götürdüler.
Burada yirmi bin silahlı eşkıya yaşıyordu. Yirmi yıl sonra Hacer-i Esvet’i tekrar iade ettiler. Öte taraftan
925 yılında bağımsız bir devlet kuran Şii Büveyhiler 945 yılında Bağdat’ı işgal edince artık Abbasi halifelerinin
siyasi bir otoritesi kalmadı. Halife, sembolik bir dinî lider olarak yerinde kaldı.

Hariciler, Emeviler Dönemi’nde olduğu gibi Abbasiler Dönemi’nde de bazı isyan girişimlerinde bulundular.
Abbasilerin kuruluş yıllarında Berberîlerin toplu olarak katılmasıyla güçlenen Hariciler, Kuzey Afrika’da
çeşitli isyanlar çıkardılar. Haricilerin İbazıyye koluna mensup olan Benî Rüstem, Tahert’te
Rüstemîler
Devleti
’ni kurmaya muvaffak oldu. Bunlar ve benzeri diğer Harici gruplarla uzun süre mücadele edildi.

Kuzey Afrika’nın yanı sıra Irak ve Horasan da
bu isyanların meydana geldiği bölgelerdi. Harun
Reşit Dönemi’nde, halifenin zulüm ve haksızlık
yaptığı gerekçesiyle Musul ve Kirman’da gerçekleşen
Harici ayaklanmaları, bunlar arasında
en tehlikeli olanıydı. Halife, Musul İsyanı’nı zorlukla
bastırabildi. Aynı yıl Kirman’da başlayıp
Afganistan’a kadar genişleyen diğer Harici isyanına
ise ancak Me’mun Dönemi’nde son verilebildi.
Abbasiler, mevaliye değer verince Hariciler,
Emeviler Dönemindeki kadar kendilerine taraftar
bulamadılar.

Horasan’da ortaya çıkan Yusuf bin İbrahim el-
Berm adlı Harici, Abbasilere isyan edince (777)
Halife Mehdi-Billah, Sicistan Valisi Yezit bin
Mezyet eş-Şeybani’yi Yusuf’un üzerine gönderdi. Vali Yezit, bazı bölgeleri işgal eden Yusuf’u mağlup etti.
Çeşitli bölgelerde farklı Harici gruplar, zaman zaman ayaklandıysa da bunlar devlet kuvvetlerince hemen
bastırıldı.

İlgili Makaleler

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu