İlk Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi Anlayışı

İlk Müslüman Türk devletlerinde bir
taraftan halkı zengin kılmaya yönelik
önceki iktisadi anlayış devam ettirilirken
diğer taraftan İslam dininin etkisiyle yeni anlayışlar ekonomide hâkim olmaya başlamıştır. Bunlar; israftan kaçınma,
devletin üretimden çok denetimle
ilgilenmesi, servet ve mülkiyetin yaygınlaştırılması
ile adil gelir dağılımının sağlanması olarak özetlenebilir.

Asya’da kurulan Karahanlılardan
Mısır’da kurulan Tolunoğullarına kadar
bütün Türk-İslam devletleri, ilk Türk
devletlerinde olduğu gibi tarım ve
hayvancılıkla beraber ticarete de büyük
önem vermiş, özellikle İpek Yolu’nu
kontrol altına almak ve ticaret yollarını
askerî muhafızlar idaresinde emniyetli
bir duruma getirmeyi amaç edinmişlerdi. Selçuklular kademe kademe İpek Yolu
üzerindeki şehirleri ele geçirmeye çalışmışlardır. XI-XIII. yüzyıllarda bütün Türk
devletleri Orta Asya, Doğu Avrupa yine Uzak Doğu, Hindistan, Akdeniz limanları arasındaki ticari faaliyetlerden pay almaya
çalışmış ve bunda çok
başarılı olmuşlardır. Selçuklular ayrıca şehirlerin imarına önem vererek yeni
fethedilen kentlerde vergi indirimlerine yönelik siyaset izlemişlerdir.
Horasan’ı
aldıktan sonra, yöre halkından bir yıl süreyle vergi alınmayacağını ilan eden
Tuğrul Bey, İsfahan’ı fethettikten sonra kent halkına üç yıl vergi muafiyeti
tanımıştır. Böylece savaşta harap olan şehirler, kısa zamanda eski canlılığına
kavuşmuştur. Melikşah Döneminde elde edilen gelirler; ülkenin her yanında
yaptırılan cami, medrese, kütüphane, türbe, saray, ribat, han, köprü, kale ve su
tesislerine harcanmıştır.

Mısır’da kurulan Türk devletleri ise Baharat Yolu’nun Akdeniz’e açılan
limanlarını kontrolleri altında tutmayı ve bu yoldan azami gelir elde edecek
politikalar geliştirmeyi ihmal etmemişlerdir. Bu amaçla başta Venedik
olmak üzere Avrupa ülkeleri, ticaret toplumları ile ilişkileri
sıkı tutmayı dış politikaları için önemli görmüşlerdir.