Erzurum Kongresi (23 Temmuz – 7 Ağustos 1919)
Mondros Mütarekesi’nin hemen ertesinde Anadolu’da, amaçlarda paralellikler olmakla birlikte çoğunluğu yerel ölçekli milli direniş faaliyetleri başlamıştır.
İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesi ise, adeta bir ateşleyici rolü oynamış ve örgütlenmelerini tamamlamış yerel milli kuvvetlerde, güçlerini bölgesel ölçekte birleştirme temayülünü doğurmuştur. Nitekim Erzurum Kongresi kararı da, merkezi İstanbul’da bulunan Vilâyet-i Şârkiyye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Erzurum Şubesi ile Karadeniz bölgesinde örgütlenmiş olan Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti’nin, Kars Milli Şurası’nın da desteğinde, ortaklaşa kararıyla tertip edilmiştir.
Erzurum Kongresi‘nin temsil gücünü ve kapsamını anlamak açısından delegelerin seçilmiş bulundukları yerleri belirtmekte yarar vardır: Ağn, Amasya, Artvin, Bingöl, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, Hakkari, Muş, Ordu, Rize, Sivas, Siirt, Trabzon, Tokat, Tunceli ve Van. Ayrıca Erzurum Kongresi’ne katılmak için Elazığ Vilayeti’nden (merkez. Dersim, Malatya ve Adıyaman dahil) seçilen beş delege ile Diyarbakır Vilayeti’nden (merkez, Mardin ve Siverek dahil) seçilen üç delege, Osmanlı Hükümeti’ne sıkı sıkıya bağlı olan valilerce engellenip, yolculuktan alıkonmuşlardır. Elviyei – Selâse (Kars, Oltu, Ardahan, Artvin ve Batum) adına Erzurum’a gelen üç temsilci ise, Mondros Mütârekesi’ne aykırı düşeceği gerekçesiyle, Kongre’ye temsilci olarak alınmamışlardır.
Erzurum Kongresi’ne katılan ve Kongre Başkanlığı’na seçilen Mustafa Kemal Paşa, “…Erzurum Kongresi(ni) bölgesel nitelikten çıkararak, 30 Ekim 1918 sınırlarını esas tutmak suretiyle, tüm vatanın bütünlüğünü ve tüm ulusun bağımsızlığını amaç edinen ve ilerde ‘Misak-ı Milli‘ denilecek olan kararlara varmıştı”.
