Göktürk Devletlerinin Yıkılış Nedenlerinin Analizi

Göktürk devletlerinin yıkılışlarını analiz edebilmek için öncelikle Orhun Yazıtlarına bakmak gerektiğini vurgulamalıyız. Çünkü yazıtlarda devletlerin nasıl kurulup yıkıldığı Bilge Kagan tarafından kardeşi adına 732 tarihinde diktirdiği yazıtta ve kendi oğlu tarafından 735 yılında dikilen yazıtta açıkça belirtilmiştir. Hatta gelecek nesillerin bundan ders almaları için acı acı yakınmalarda bulunmuştur. Bunların yanında Türk devletinin teşkilatı, sosyal ve hukuki yapısı, gelecek öngörüleri ve devlet felsefesi gibi konularda da sözlerini abidelere kazıtmıştır.

Bilge Kağan’a Göre Çöküşün Sebepleri

Çin Entrikaları ve uyguladıkları diğer politikalar:

Çinliler, savaş meydanlarında yenemedikleri Türkleri, çeşitli entrikalarla yenmeye çalışmışlardır. Önce hanedan üyelerinin aralarını rüşvet, yalan ve teşvik gibi uygulamalarla açarak daima devletin kaganına karşı kışkırtmışlardır. Diğer taraftan yine devlete bağlı boyları hediye ve benzeri şeylerle isyana teşvik etmişlerdir. Ayrıca, her hükümdara özel eğitimli prensesler yollayarak casusluk yaptırmışlar, kaganları en yakından takip etmişlerdir.

Kağanların uygun olmayan tutum ve davranışları:

Bazı kaganların ilk kaganlar kadar başarılı olmadığı vurgulanmıştır. Özellikle devlet idaresinde yetersizlikleri söz konusudur. Onların başarısızlıkları yüzünden devletin otoritesi zayıflamış, halkın devlete bağlılığı azalmıştır. Taspar, Işbara, Tou-lan ve Ch’i-mim kaganlar bunların en iyi örnekleridir. Mesela, Taspar Türk milletinin yapısna uymayan Budizm dinine meyl etmiş; Işbara Çinli eşinin etkisinde kalarak gereksiz yere Çin’e seferlere çıkmış, Tou-lan, Töles boylarının isyanını önleyememiş; Ch’i-min ise Çinlileşmek istemiştir. 626 yılından sonra İl Kagan (Chie-li) haksız yere vergileri artırarak halkın isyanına sebep olmuştur.

Milletin uygunsuz davranışları:

Milletin uygunsuz davranışları söz konusu olduğunda akla boyların isyanı gelmektedir. Devletin başında ufak bir otorite boşluğu meydana geldiğinde Çinlilerin hediyelerinden etkilenilmiş ya da onların tahriklerine kapılarak bağımsızlıklarını ilan etmeye kalkışmışlardır. Bilge Kaganı en çok üzen bazı boyların gidip Çin’e sığınmaları ve Çinlileşmeleridir. Onların Çin’deki hanedanlarla işbirliği Göktürk Devleti’ni içeriden zayıflatmıştır.

Genel Hatlarıyla Çöküş Değerlendirmesi

Genel bir bakış açısıyla çöküşlerin başlıca iki ana sebebi vardır:

1. İç sebepler
2. Dış sebepler

İç sebepler siyasi ve ekonomik olmak üzere ikiye ayrılır:

Ekonomik sebepler kıtlık çıkması ile açıklanabilir. Aslında bozkır hayat tarzının dışarıdan gelecek ticari mallara fazla ihtiyacı yoktu. Fakat bozkırda bazen kuraklık (581’i takip eden yıllar), bazen aşırı kar yağması (627’yi takip eden yıllar) nedeniyle kıtlık çekiliyordu. Çünkü çok ağır hayvan telefatı meydana geliyordu. Bu durum zaman zaman devletin çöküşüne çok fazla etki yapmıştır. Yiyecek bulamayan insanlar Çin sınırına yığılmışlar, arta kalanlar başka yerlere giderek toplumun sosyal dengesinin bozulmasına yol açmışlardır.

İç Siyasi Sebepler

1- Taht kavgaları:

Taht kavgaları çok kolay anlaşılacağı üzere bir kaganın ölümünden sonra tahta geçecek kişi üzerindeki tartışmalardır. İlk taht kavgası 581 yılında Taspar Kagan’ın ölümünden sonra başlamıştır. Aslında onun yanlış kişiyi tahta aday göstermesi (Ta-lo-pien), devlet meclisinin kabul etmemesi ile başlayan tartışmalar devleti temelinden sarsmıştır.

2-Boy isyanları:

Boy isyanlarını yukarıda açıklamıştık. Özellikle merkezî otoritenin zayıfladığı anlarda boylar başkaldırmışlardır.

3-Liyakatsız hükümdarlar:

Yeteneksiz hükümdarlar devirlerine göre merkezî otoritenin zayıflamasına ve halkın devletten uzaklaşmasına sebep olmuştur.