Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919)

Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Doğu Anadolu’daki Ermenilerin, Türklerin nüfus yoğunluğunu azaltma çalışmalarını engellemek amacıyla Erzurum’da bir kongre toplamayı kararlaştırdı. Doğu Anadolu’da Erzurum’u da içine alan bir bölge Ermeni Devleti’ne bağlanmak isteniyordu. Doğu Karadeniz’de, Trabzon’da da Pontus tehlikesi vardı. Bu tehditlere engel olmak için gerekli önlemler alınmalıydı.

Erzurum, galip devletlerin çok kolay ulaşamayacağı bir konumdaydı. Ayrıca ordu birlikleri terhis edilirken burada bulunan 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa, birliklerini dağıtmamıştı.

Kazım Karabekir’in çağrısı üzerine Mustafa Kemal, 3 Temmuz’da Erzurum’a geldi. Mustafa Kemal, İstanbul Hükumeti tarafından görevinden alındığını öğrenince 8 Temmuz’da hem ordu müfettişliğinden hem de askerlikten istifa etti. İki Erzurum delegesinin istifası üzerine Erzurum Kongresi’ne delege seçilen Mustafa Kemal, Erzurum Kongresi başkanlığına getirildi.

Amasya Genelgesi’nde 10 Temmuz 1919’da Erzurum’da bir kongre toplanacağı belirtilmişti. Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti’nin düzenlediği kongreye doğu illerinin temsilcileri katılacaktı. Kongrenin toplanma amacı, Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurulmasına engel olmaktı. Mustafa Kemal, bu kongreye katılarak Millî Mücadele’ye doğu illerini de katmayı ve Sivas’taki kongreye bu illerden de temsilciler gelmesini sağlamayı amaçlamıştır. 10 Temmuzda toplanması gereken Erzurum Kongresi, çeşitli gecikmeler nedeniyle ancak 23 Temmuz 1919’da toplandı. Doğu illerinden temsilcilerin katıldığı kongrede Mustafa Kemal, kongre başkanı seçildi.

Erzurum Kongresi Kararları

• Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, parçalanamaz.
• Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı Hükûmeti’nin iş yapamaz hâle gelmesi hâlinde millet topyekûn kendini savunacaktır.
  Osmanlı Hükûmeti vatanı koruyamaz ve istiklali sağlayamazsa geçici bir hükûmet kurulacaktır. Bu hükûmeti millî kongre seçecektir. Kongre toplanmamış ise bu seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.
• Kuvayımilliye’yi etkin, millî iradeyi hâkim kılmak esastır.
• Hristiyan azınlıklara siyasi hâkimiyet ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez.
  Manda ve himaye kabul edilemez.
• Mebuslar Meclisinin hemen toplanması ve hükûmet işlerinin meclis tarafından kontrol edilmesi için çalışılacaktır.

Kongrede dokuz kişilik Temsil Heyeti seçildi ve başkanlığına Mustafa Kemal getirildi. Kongre kararları yurdun her yerine, İstanbul’daki işgal kuvvetlerine ve yabancı devlet temsilciliklerine gönderildi.

Erzurum Kongresi; amacı ve toplanış şekli olarak bölgesel, aldığı kararlar bakımından ulusal bir kongredir. Kongre kararlarıyla ilk kez millî sınırlardan ve Osmanlı Hükûmeti dışında bir hükûmet kurulmasından bahsedilmiştir. Manda ve himaye fikri ilk defa Erzurum Kongresi’nde reddedilmiştir. Mebusan Meclisi’nin açılması konusunda Osmanlı Hükûmeti’ne baskı yapılmıştır.

Erzurum Kongresi, toplanma amacı ve temsiliyet açısından bölgesel bir kongredir. Ancak aldığı kararlar açısından ulusal bir nitelik taşır. Kongrede Mustafa Kemal’in başkanı olduğu dokuz kişilik bir Temsil Kurulu seçilmiş, Temsil Kurulunun geçici bir hükumet gibi çalışmasına karar verilmiştir. Saltanat ve hilafet makamlarının geleceği için herhangi bir karar alınmamıştır. Erzurum Kongresi, Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın temel programı olmuş ve ardından toplanacak olan Sivas Kongresi kararlarına öncülük etmiştir. Kongre başkanlığına Mustafa Kemal’in seçilmesi, onu Kurtuluş Savaşı’nın önderi durumuna getirmiştir.

Erzurum Kongresi Kararlarının Değerlendirilmesi

1. madde; vatan sınırlarından ilk kez söz etmesi ile ileride kabul edilecek olan Misakımillî kararlarının öncüsü olmuştur.

3. madde ile; ilk kez geçici bir hükumet kurma fikri ortaya çıkmıştır. Böylece yeni bir devlet kurulabileceğinin işaretleri verilmiştir. Ayrıca, Doğu Anadolu’yu temsil eden bir Temsil Kurulu seçilmiştir.

4. madde ile; egemenliğin ilk kez kayıtsız şartsız ulusa ait olduğu söylenmiştir. Ulusal iradenin egemen kılınması anlayışı, yeni bir devletin kurulması sonucunu doğurmuştur.

6. madde ile; ilk kez manda ve himaye düşüncesi reddedilmiştir.

7. madde ile; İstanbul Hükumeti’nin çalışmalarının ulusal irade tarafından denetlenmesi amaçlanmıştır.

Millî Mücadele’nin temelinin atıldığı Erzurum, hür ve bağımsız yaşama iradesinin de belgesidir. En büyük belgesi de millî mücadele tarihidir. Coğrafyayı “vatan”, kalabalıkları “millet” yapan ruh ve kudret bu şehirde barınır.