Divan-ı Mezalim’in Görevleri
Türk töresine göre hükümdar, Yargu, Yolak ve Daru’l Adl (Mezalim, Şikayet Divanı) adlı mahkemelerde yargılama yapar ve adalet dağıtırdı. Bu davalarda halk, yönetime karşı şikayette bulunabilirdi.
Türklerde böyle bir yapının bulunması nedeniyle, İslamiyet’i kabul ettikten sonra tanıştıkları Divan-ı Mezalim‘i benimsemeleri kolay oldu.
Türkler’in İslamiyet’i kabulünden sonra tanıştıkları Divan-ı Mezalim hemen hemen tüm Müslüman Türk devletlerinde küçük farklılıklarla var olmuştur.
Kısaca Konu Başlıkları
Divan-ı Mezalim’in Görevleri
Divan-ı Mezalim’in görevlerini yargılama dışındaki görevleri ve yargılama alanındaki görevleri olmak üzere iki farklı başlık altında inceleyebiliriz.
Divan-ı Mezalim’in görevlerini genel olarak özetlemek gerekirse:
- Hak ve Adalet yolundan çıkan yöneticilere karşı şikayetleri incelemek,
- Memurların, işleriyle ilgili yaptıkları haksızlıkları incelemek,
- Divan katiplerini denetlemek,
- Devletten maaş alanların, işlemleriyle ilgili şikayetlerin incelenmesi,
- Yöneticilerin veya diğer kişilerin gasp ettiği mallarla ilgili şikayetleri incelemek,
- Vakıfların denetlenmesi,
- Kadı Mahkemelerinin kararlarını uygulamak,
- Muhtesibin uygulamadığı kararların uygulanması, (Muhtesip, merkeze bağlı eyaletlerde halk ile hükümdar arasındaki münasebeti tesis eden insandı.)
- İbadetlerin yerine getirilmesini sağlamak,
- Adli davalara bakmak.
Divan-ı Mezalim’in Yargılama Dışındaki Görevleri
Divan-ı Mezalim’in siyasi görevlerinin başında Şeriatın Korunması gelir. Selçuklular döneminde devlete karşı işlenmiş ağır siyasi suçların yargılaması da Divan-ı Mezalim’de yapılırdı.
Memluk Sultanı Baybars, hizmet akdinde belirtilen süresi bitip ayrılmak isteyenlere izin verilmesi, savaş alanında ölürken askerlerin vasiyetlerini almak üzere güvenilir ve dürüst birinin görevlendirilmesi, ölen askerlerin mallarının hakimlerinin yönetimine verilmesi ve hakimler tarafından tasnif edilmesi gibi kararlar ile Divan-ı Mezalim’in görevlerini genişletmiştir.
Kamu hizmetlerinin idari açıdan denetimi de Divan-ı Mezalim’in görevleri arasındaydı. Divan-ı Mezalim’in idari görevlerini; mali yönden denetleme, muhtesibin denetlenmesi ve kamu vakıflarının denetlenmesi olmak üzere üç bölüme ayırmak mümkündür.
Divan-ı Mezalim’in idari görevlerinden birisi de divan katiplerinin mali denetimlerini yapmaktır. Bu görevin ifa edilmesi için herhangi bir şikayete gerek yoktur.
Divan-ı Mezalim, cuma namazı, bayram namazı, hac ve cihad gibi açık ibadetlerin uygun bir biçimde yerine getirilip getirilmediğini de incelerdi. Bunların yanı sıra alkollü içki içilmesi veya kadınların fuhuş yapması gibi konularda Divan-ı Mezalim tarafından incelenmiş ve hükme bağlanmıştır.
Divan-ı Mezalim’in ayrıca kamu çalışanlarının azledilmesi veya tayin edilmesi konularını da inceler ve karara bağlardı. Bu yönü ile Osmanlı Devletindeki Divan-ı Hümayun’a benzemektedir.
Çok nadir olsa da Divan-ı Mezalim toplantılarında ekonomik mesele ve sıkıntılar görüşülmüş, halka mali yardım yapılması hususları değerlendirilmiştir.
Divan-ı Mezalim’in Yargılama Alanındaki Görevleri
Divan-ı Mezalim’in yargılama dışındaki görevlerinden yukarıda bahsettik. Tarihsel süreç içerisinde Divan-ı Mezalim görevleri yargı alanına kaymıştır. Yargılama dışındaki görevleri ise diğer kamu kurumları tarafından yerine getirilmiştir.
Divan-ı Mezalim görevleri, yargı alanına o kadar çok yönelmiştir ki zamanla divanın adı Mezalim mahkemeleri olarak anılmıştır.
Divanın yargılama alanındaki görevlerini, idari ve adli yargı olarak ele almak mümkündür. Divan-ı Mezalim, nadir de olsa Yüce Divan sıfatıyla da yargılama yapmıştır.
Divan-ı Mezalim’in İdari Yargılama Alanındaki Görevleri
Divanın yargı ile ilgili görevleri arasında en mühim olanı idari yargı alanındaki ihtilafları değerlendirmektir. Divan-ı Mezalim’in idari yargılama alanındaki görevlerinden bazıları şunlardır:
- Devlet memurları tarafından halka karşı yapılmış haksızlıklar,
- Kamu adına mükelleflerden alınan vergi, mal, para vb. tahsilinde meydana gelen haksızlıklar,
- Devletten maaş alanların maaşlarının ödenmesi hususundaki haksızlıklar,
Divan-ı Mezalim’in Adli Yargılama Alanındaki Görevleri
Mezalim divanının yargı konusundaki bir diğer görev alanı Adli yargıdır. Divan, adli yargılamalara ilk veya üst derece mahkemesi olarak bakardı.
Aslında adli yargı alanındaki davalara Kadı Mahkemeleri bakardı, ancak yargılama taraflarından birisinin kamu görevlisi veya güçlü biri olması durumunda Kadı Mahkemelerinin yargılamada yetersiz kalması nedeniyle Divan-ı Mezalim bu davalara bakardı.
Divan-Mezalim ile adli yargı mahkemeleri arasında kesin çizgilerle belirlenmiş bir görev dağılımı söz konusu değildir. Ancak Divan-ı Mezalim, gasp ve özel vakıflardaki ihtilaf davalarında daha yoğun olarak görev yapmıştır.
Divan-ı Mezalim, adalet sağlama konusunda en yüksek otorite olmuştur. Bu nedenle temyiz makamı olarak değerlendirilmiş ve günümüzde görev yapan Yargıtay’a ve İstinaf Mahkemelerine benzetilmiştir. Mezalim mahkemeleri de üst mahkeme sıfatıyla, temyiz davalarına bakar ve karara bağlardı. Ayrıca kadılar hakkındaki şikayetlerde Divan-ı Mezalim’de değerlendirilir ve kararı bağlanırdı.
Kaynak: Ayhan BAYOĞLU’nun ders notları
