Bizans Mimarisi: Dinî Mimari

Doğu mimarlığının etkisinde kalarak gelişen Bizans mimarisi, tuğla mimarisidir. Yapılarda malzeme
olarak taş bazen de taş ve tuğla birlikte kullanılmıştır. Bizans mimarisi, arada iki duraksama dönemiyle üç ana
dönemde incelenir. Bu dönemlerde özellikle Hristiyanlığın simgesi olan kiliselerde farklı plan tipleri ortaya çıkmıştır.

Erken Bizans 330-726

Bazilika, Roma mimarisinde, ufak ticari anlaşmazlıkların
çözümlendiği mahkeme salonları olarak kullanılırken Bizans’ta kilise
hâline gelmiştir.

Bazilika modelli kiliseler, dikdörtgen bir plana göre yapılmıştır.
Birbirine paralel sütun dizileriyle bölmelere (nef) ayrılmıştır.
Doğu ucunda yarım küre biçiminde dışarı taşan bir apsis, batı
ucunda ise narteks adı verilen bir hol bulunur. Narteksin iki yanındaki
merdivenlerden yan neflerin üzerinde uzanan ve kadınlara
ayrılmış galerilere çıkılır. Bazilikaların çatısı üçgen biçimli ve kiremit
kaplı ahşap ile örtülüdür. Bu basit ve sade kilise tipi Hristiyanlığın
ilk zamanlarında ve Bizans sanatının özellikle ilk döneminde
çok uygulanmıştır.

Diğer bir yapı planı ise merkezî plandır. Kare bir mekânın
merkez alındığı kilisenin üstü kubbeyle kapatılmıştır. Bizans mimarisinde
bazilika ve merkezî plan tipi birleştirilerek yeni bir yapı
şekli bulunmuş; 5. yüzyıl sonlarında kubbeli bazilika planı kullanılmıştır.


İkonoklast
Hareket
726-842

Bizans sanatının ilk dönemi siyasi ve askerî gerilemelerle beraber 726’da ortaya çıkan
yasaklı bir dönem geçirmiştir. Bu durum 842’ye kadar sürmüştür.

Orta Bizans
867-1204

Orta Bizans Döneminde dış çizgilerin zarif, ölçülerin
uyumlu olmasına önem verilmiştir. Yunan haçı modeli, bu dönemde
uygulanan mimari planların başında gelir ve uzun bir dönem
kullanılmıştır. Bu modeldeki binalar, Yunan haçı biçimindedir. Orta
nef, taşıyıcı dört sütun üzerine yerleştirilmiş ve bir kubbeyle örtülmüştür.
Kubbenin dört tarafı tonozlarla örtülü mekânlarla kapatılarak
haç kollarını oluşturur. Başlangıçta kaba ve ağır bir görünüşe
sahip olan Yunan haçı planı, sonradan geliştirilerek iç çizgilerin
incelmesiyle daha zarif bir görünüş almıştır.

Latin İstilası
1204-1261

842’den sonra başlayan Orta Bizans Dönemi sanatı, 1204’te Bizans’a yapılan Haçlı
Seferleri’nin sonunda İstanbul’u ele geçiren Latinlerin burada bir Latin İmparatorluğu kurmalarına
değin sürmüştür. Bu dönemde Bizans sanatı, özgünlüğünü yitirmiş ve kilisenin hâkimiyeti
altında katı kurallara boyun eğmek zorunda kalmıştır.

Son (Geç) Bizans
1261-1453

Geç Bizans Dönemi kiliselerinde uygulanan planda, naos
bölümünde dört kemer üstünde yükselen bir kubbe bulunmakta
ve orta mekân bu kare alanın altında kalmaktadır. Orta kısmın
etrafında üç taraftan onu bir at nalı gibi saran basık tonozlu dehlizler
uzanmakta ve bu yüzden de bu plana “dehlizli kilise” adı
verilmektedir